Pahari schilderingen: felle kleuren, houtskool en penselen van eekhoornhaar

Wereldmuseum Leiden heeft een mooie collectie van 134 tekeningen en schilderingen uit de 'Punjab hills' (het huidige Himachal Pradesh in India). Deze tekeningen en schilderingen worden meestal 'Pahari miniatuurschilderingen' genoemd en zijn gemaakt in de 17e tot de 19e eeuw. Pahar in het Hindi betekent 'uit de heuvels' en verwijst naar de lagere westelijke voetheuvels van de Himalaya. De tekeningen en schilderingen verbeelden een groot aantal thema's zoals hindoeïstische literatuur, volkspoëzie, portretten van heersers en historische figuren. Ze illustreren de geschiedenis en tradities van de regio laten Indiase technieken en ambachten zien.

Een kunstenaar gebruikte penselen, pigmenten, inkt en papier. Meestal maakte hij de penselen zelf, van het haar van dieren zoals geiten, kamelen en katten. De fijnste penselen werden gemaakt van het haar van de staart van een eekhoorn en gebruikt om zeer fijne details te tekenen, zoals gezichtskenmerken.

Schilderingen die door prinsen of heersers werden gefinancierd werden verfraaid met ‘shell gold’. Goudblaadjes werden voorzichtig met de vingers in een schaal fijn gewreven, terwijl een kleine hoeveelheid water en honing werd toegevoegd. Als de gouddeeltjes opgelost waren, werd het mengsel gewassen en liet men het bezinken. Daarna werd het mengsel gezeefd en bewaard in een schelp, vandaar de naam ‘shell gold’. Goudverf werd soms op het oppervlak gegraveerd of gestippeld om licht te weerkaatsen en textuur te geven Ook druppels lood- of zinkwit werden gebruikt om bepaalde details reliëf te geven, vooral op sieraden.

Hoe een compositie ontstaat wordt kun je goed zien in een serie tekeningen uit het Ramayana epos, gemaakt in Kangra rond 1800 en nu bewaard in Wereldmuseum Leiden. De kunstenaar tekende eerst een ruwe schets met een verkoold takje. Daarna tekende hij de tweede omtrek in rode of gele inkt, en de uiteindelijke contouren in zwarte inkt met een stevige lijn. Deze laatste lijn gebruikte hij als basis voor het aanbrengen van de kleuren. Met dekkende witte verf werden verkeerde lijnen verborgen, die dan weer met zwarte inkt werden gecorrigeerd.

Soms werden er kleurnamen op de figuren geschreven die dienden als geheugensteuntjes voor de latere afwerking van de schildering. In de tekening 'Krishna vecht met de olifant Kuvalayapida aan het hof van Kamsa' geven kleuraanduidingen op de figuren aan in welke kleur een de kleding moest worden geschilderd.

In de museumcollectie zitten ook 'meestertekeningen' die in een schildersatelier bewaard werden en als voorbeeld dienden voor schilderingen. Ze werden generaties lang gebruikt. Schilderingen die eenzelfde meestertekening als voorbeeld hebben gehad zijn nu in verschillende collecties terug te viden. Het is fascinerend om de verschillen en overeenkomsten tussen de meestertekening en schilderingen te zien.

Als laatste werden met de fijnste penselen de delicate details zoals juwelen, motieven op de kledingstof en gezichtskenmerken toegevoegd. De randen die tijdens het proces leeg waren gebleven werden beschilderd of versierd.